ahtialański (ахтіаљєдаі) | |
---|---|
Utworzenie: | RWHÔ w 1994 - 2010 |
Cel utworzenia: | język szyfrowy; na potrzeby conworldu |
Używany w (Haivoori): | Ahtialia, Amultia |
Ilość mówiących (Haivoori) | 42 944 851 (2006) |
Sposoby zapisu: | pismo ahtialańskie (alfabet wspierany ideografami) zastępczo cyrylica |
Klasyfikacja: | języki mikujskie ahtialańskie środkowoahtialańskie ahtialański |
Status urzędowy | |
Język urzędowy (Haivoori): | Związek Ahtialański |
Oficjalna regulacja: | Jaart języka ahtialańskiego w Harnii Јаарт ю ахтіаљєдаі кієнау хін Харніа |
Kody | |
Conlanger–2 | AR-13-ah |
Przykład | |
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Вєрха тіркы хоапаувsт љаініант sє кі хо хакъа дорант хін ір кі унтыs sє чаљукы. Кі ір кі sєљід sє мныs sє кі [sыа] sар нудунт тіркы хін харак ю яsтроіsы. | |
Lista conlangów | |
Język ahtialański (ah. а́хтіаљєдаі кі́єнау ['ɑxtiʲaɮɛˌdai 'kijɛnau]) - język środkowoahtialański z rodziny mikujskich; oficjalny język Związku Ahtialańskego, lingua franca kontynentu Mikui. Posługuje się nim od 60% do 70% mieszkańców Ahtialii i do 2% mieszkańców Amultii. Jest również językiem mniejszości w Makratii.
Jest najstarszym i najbardziej zaawansowanym językiem RWHÔ, często używanym, w którym nierzadko powstają długie teksty. Posiada istotną w tworzeniu tradycję, dość długą historię oraz kompletnie aprioryczny (na widzimisię) sposób tworzenia, który z jednej strony skutkuje niestabilnością języka, a z drugiej ciekawymi efektami wieloletniej regulacji w ten sposób.
Nazwa[]
Nazwa wywodzi się od słowa “ахтіалумє”, oznaczającego pancernika, narodowe zwierzę Ahtialii. Końcowka “даі” dai oznajmia nazwę języka. W użyciu jest również kolokwialne określenie “ӓљалаі” ajlałai ‘zapach kwiatów’ (od staroahtialańskiego “ӓља” ‘zapach’ lub ‘powiew’ + “лаі” ‘kwiat’).
Historia[]
Legenda[]
do uzupełnienia, patrz też tutaj
Historia[]
do uzupełnienia, patrz też tutaj
Dialekty i warianty[]
Istnieje kilka dialektów języka ahtialańskiego, przy czym nie mają one raczej różnicy geograficznej, a w większym stopniu związane są z warstwami społecznymi i typową dla nich kulturą (wywodzą się więc z gwar kulturowych, slangu, a nie z dialektów regionalnych). Generalnie można podzielić dialekty języka ahtialańskiego na dwa sposoby: 1. Regionalnie:
2. Społecznie:
- standardowy ahtialański - najpopularniejszy i obecny niemal wszędzie,
- ahtialański literacki,
- ahtialański żargon wojskowy,
- gwara góralska,
- gwara wysokogórska,
- slang więzienny,
- slang niskich warstw społecznych.
Powyżej zostały wymienione jedynie najważniejsze. Istnieje oczywiście o wiele więcej, jak np. dialekt palański czy dialekt mniejszości makrackiej. W niniejszym artykule jest mowa o standardowym ahtialańskim.
Fonetyka[]
Samogłoski[]
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Samogłoski w języku ahtialańskim dzieli się na kilka sposobów.
Litera | dźwięk | przykład | alofony | komentarz | jotowana | retro- jotowana |
---|---|---|---|---|---|---|
А а | /a/ [ä] /ɑ/ |
анвуувsт Ахтіаља |
- | /a/ oraz /ɑ/ występują w różnych słowach, nie są rozróżniane przez ortografię | Я я | Ӓ ӓ |
Є є | /ɛ/ | єквуно | [e], [ə] | rzadko, głównie w jednosylabowych słowach, ulega skróceniu do [ə] | Е е | Ё ё |
І і | /i/ [ï] | хін | [i], [ɪ] | |||
И и | /iː/ | кіни | pochodzy od greckiej litery "η" | |||
О о | /ɔ/ | орік | [o] | przegłos nie zaszedł do końca, niektóre słowa mogą być wymawiane jak "ө" | Ω ω | Ӧ ӧ |
Ө ө | /ɘ/ | хөр | [ø] | na początku słowa może być wymawiane jak [ø][1] | ||
У у | /u/ /y/ |
ӱкан торљу |
- | po "љ" wymawiane zawsze [y] | Ю ю | Ӱ ӱ |
Ү ү | /y/ [ÿ] | үн | - | |||
Ұ ұ | /ɯ/ | кұнға | [ʉ]; [ɨ] | patrz niżej | ||
Ы ы | /ɨ/ /ɯ/ |
фыр аназы |
[ɤ]; [ɯ] | na końcu słów wymawiane [ɯ], w silnej wymowie [ɤ]; słaba wymowa miesza się z "ұ" | Ӳ ӳ | Ӹ ӹ |
Litera | dźwięk | przykład | alofonia | komentarz | kontur |
---|---|---|---|---|---|
Аа аа | /aː/ | таар | [ʌ] | - | gwałtownie rosnący, napięcie gardła |
Єє єє | /eː/ | нєєљу | [æ] | - | rosnący, napięcie gardła |
Іі іі | /iː/ | фіі | - | bardzo rzadko występuje | rosnący, napięcie gardła |
Оо оо | /oː/ | ноор | - | większość długiego "o" padła ofiarą przegłosu | rosnący |
Өө өө | /ɨ̯ɘ/ | вөөрт | - | dyftong - efekt przegłosu | sylaba |
Уу уу | /uː/ | томынуу | - | stały | |
Үү үү | /ɥy/ | күүнүү | [yː] | może być wypowiadane z lekkim gwizdem | sylaba |
Ұұ ұұ | /ʉː/ | brak | [ʉ]; [ɨ] | teoretycznie możliwe, w praktyce nie istnieją takie słowa | stały |
Ы ы | /ɨː/ | кыых | [ɤː] | bardzo często wypowiadane silniej, jako [ɤ] | stały |
Iloczas[]
Pierwotnie w języku ahtialańskim bardzo ważną rolę odgrywał iloczas. Obecnie jednak od długiego czasu zastępuje się długość samogłoski intonacją bądź mową ścieśnioną, rzadziej dyftongami. Pomimo zaadoptowania tych zmian jako oficjalne użycie wymowy z iloczasem jest uznawane za poprawne.
Przegłos[]
W języku ahtialańskim w ostatnich latach doszło do przegłosu, który zaszedł nieco inaczej niż w językach naturalnych:
- u po l przeszło w ü, a potem zaczęło pojawiać się w innych słowach;
- długie o po mocnych szumiących, rzadziej samo o albo a przeszły w ö;
- po słabych spółgłoskach ı lub u uległy osłabieniu do ů.
Ahtialański dźwięk ü jest centralizowany (umownie [ÿ]), a nie przedni, i de facto znajduje się bardziej z tyłu niż [i], raczej tam, gdzie [ɪ], z tym, że jest znacznie mocniej przyciśnięty do podniebienia, przez co bardziej przypomina [i] bądź [y] niż [ɪ], które z kolei brzmi raczej jak [ɨ]. Najczęściej zaokrągla się ją jedynie przez zwężenie ust, a możliwe jest jej wykonanie bez żadnego zaokrąglenia. Jednakże, po silnych spółgłoskach nosowych (po m i n fortis, nie po ń oraz n lenis) wymawiane jest pełne [y]. Ö przeszło z "o" i po czasie stabilizacji ostatecznie najczęściej brzmi [ɘ], czasem w sposób wzmocniony przez ściśnięcie gardła. Warto dodać, że [ɘ] zachowuje się podobnie jak ahtialańskie [ɨ], a więc potrafi przyjąć formę zwykłą (jako [ɘ]), ale może być też maksymalnie cofnięta, co nieco zmienia jej brzmienie. Wymowy tej używa się bądź do wywierania nacisku na dane słowo w zdaniu, bądź do nadania mu negatywnego (-) bądź silnego (↑) znaczenia. Wydłużone rozpoczyna się w pozycji [ɨ], a potem przesuwa się w kierunku [ɜ] lub [ɘ].
Dźwięk ů towarzyszył ahtialańskiemu również od lat, głównie jako alofon ı, dopiero niedawno został zatwierdzony ortograficznie, co zaskutkowało pojawieniem się dźwięku w innych słowach, a także osłabieniem istniejących, głównie ı (np. po n lenis, jak w "nıhon", "nıri"), ale czasem i u (np. sempur, ale głównie na końcu krótszych słów, jak w "amu", "jou").
Spółgłoski[]
Dwu‐ wargowe |
War‐ gowo‐ zębowe |
Zębowe | Dzią‐ słowe |
Zadzią‐ słowe |
Retro‐ fleksyjne |
Podnie‐ bienne |
Miękko‐ podnie‐ bienne |
Języcz‐ kowe |
Gar‐ dłowe |
Nagło‐ śniowe |
Krta‐ niowe | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | м | н | (н) | ||||||||||||||
Zwarte | п б | т д | (ћ) | к г | (к) гъ | ||||||||||||
Szczelinowe | в | (ф) ж¹ | ѳ | s з | ш | (х) •² | (х) ғ | рх | (ҳ) | (др) | ҳ | др | х | ||||
Półotwarte | ј³ | ||||||||||||||||
Drżące | р | ||||||||||||||||
Uderzeniowe | р | ||||||||||||||||
Boczne szczelinowe | љ | ||||||||||||||||
Boczne półotwarte | љ | ||||||||||||||||
Boczne uderzeniowe |
|
|
¹W tym przypadku nie ma pomyłki, dokonano redefinicję symbolu.
²Występuje w samogłoskach jotowanych i retrojowanych, choć też jest alofonem [j].
³Występuje w samogłoskach jotowanych i retrojowanych, ale również samodzielnie (jako cyrylicka litera "ј").
Mlaski[]
Ahtialański fonologicznie wyróżnia dwa mlaski:
- zębowy /ǀ/, zapisywany нъ lub цъ, w przeszłości нъ oznaczało mlask laminalny, a цъ apikalny i bardziej przedni, obecnie oba są wymawiane jak цъ,
- retrofleksyjny zadziąsłowy /!/, właściwie [ǃ˞], zapisywany тъ.
Pierwszy z nich czasem występuje w języku polskim jako np. "cmokanie na psa" (warto odróżnić to od dźwięku "całusa w powietrze", gdyż w ahtialańskim to jest jedynie dialektalnie występujący mlask dwuwargowy [ʘ], charakterystyczny dla niższych warstw społecznych).
Drugi z nich potrafi być małym wysiłkiem niezwykle donośny i przypomina trzask łamanych gałęzi. Ostatnio pojawiły się tendencje do rozróżnianie dźwięku [ǃ˞] wymawianego szeroko oraz w sposób zaokrąglony, co drastycznie zmienia brzmienie słowa (dźwięk jest stłumiony, głuchy, cichszy). Oba mlaski posiadają wsparcie nosowowelarne, a więc są wymawiane z pomocą [ŋ], najczęściej w momencie plozji: [ǃ͡ŋ]. Samogłoska następująca po mlasku może być unosowiona (aczkolwiek bez wymowy dyftongicznej). Odseparowane, na przykład dla nauki, mlaski opierają się o zwarcie krtaniowe następujące po plozji.
Tradycyjnie ahtialański traktuje къ /qʼ/ jako mlask, zapewne przez podobne brzmienie. Z tego względu w podręcznikach ahtialańskich zawszeopisuje się trzy zamiast dwóch standardowe mlaski, tj. przedni /ǀ/, centralny /!/ i tylny /qʼ/. Fonologicznie jednak /qʼ/ jest ejektywem.
Ahtialańskie mlaski nie są wynikiem inspiracji naturalnymi językami mlaskowymi i nie należy traktować ich podobnie. Zarówno sposób wymowy jest nieco odmienny, jak i użycie, które w językach khoisan są bardzo powszechne, zaś w ahtialańskim pojawiają się sporadycznie.
Ejektywizacja[]
Nie licząc /qʼ/ (patrz wyżej) ahtialański standardowo wyróżnia pięć ejektywów: dwuwargowy (bilabial) /pʼ/, retrofleksyjny dziąsłowy (retroflex alveolar) /ʈʼ/, podniebienny (palatal) /cʼ/, miękkopodniebienny (velar) /kʼ/ oraz jeden dziąsłowy szumiący (alveolar fricative) /sʼ/. W praktyce jednak każda spółgłoska z wyjątkiem nosowych, płynnych i krtaniowych może ulec ejektywizacji. Stąd na piśmie odróżnienie, za pomocą podwojenia znaku zapisuje się ejektywy (z wyjątkiem /q/), a za pomocą znaku ” zapisuje się przedłużone spółgłoski (geminancja nie występuje).
Asymilacja[]
Asymilacja spółgłoskowa jest dość ograniczona i sprowadza się do dwóch pewnych procesów: ubezdźwięcznienia i farangalizacji. Ubezdźwięcznienie teoretycznie nie powinno zachodzić wcale, jednak w praktyce nie powoduje różnic w rozumieniu i nie jest traktowane jako błąd. Mowa ludzi słabo wykształconych jest oparta na wzmacnianiu wszystkich fonemów w związku z czym osłabianie (przez ubezdźwięcznienie) nie jest regulowane, ale też nie jest zbyt powszechne. Standardowo w zbitkach samogłoskowych dochodzi do uproszczenia, jak np. w końcówkach czasownikowych -vst (/βst/, [fst] lub [st]) albo w wymowie litery ă (/akβ/, [akf], [akφ]).
Farangalizacja występuje nieregularnie, przy czym najczęstszym modelem jest po prostu spógłoska tylna (ħ, dr, k’); zdarza się dość często, że farangalizacji ulega h (do [ʜ]) lub ṡ (do [ɕˁ]). W takich wypadkach zazwyczaj ulega cofnięciu również następna spółgłoska, zwłaszcza, jeśli jest nią k lub g (np. hak’ (być) jest wymawiane /ʜɑːq’/). Proces może być wzmocniony przez długą samogłoskę o intonacji rosnącej, w szczególności przez aa, np. Ṡaak powoduje tak daleką farangalizację, że całe słowo bywa harczące, k zanika zupełnie, a farangalizacja potrafi obejmować nawet kilka sylab do przodu. Tak na przykład zdanie "jaki to język?", zapisywane "Ṡaah¬ kienau vah hak’?" (podwójna farangalizacja, od przodu i od tyłu zdania), może być wymówione [ɕʜɑ̰ː˩˥ qien͈ɑw̃ vaħ ʜɑːq’].
Asymilacja samogłoskowa nie występuje prawie wcale, tworząc teoretycznie nieskończoną liczę wolnych połączeń samogłosek, skutkuje to w istnieniu słów takich jak "aaaoı" (aa + a + o plus ı od liczby mnogiej); gdyby utworzyć od tego słowa nazwę języka, można by sztucznie mieć słowo "aaaoıiedai". Chociaż takiego słowa nie ma, to sama ahtialańska fonetyka pozwala na jego istnienie. Jednak zaszły przynajmniej trzy duże zmiany w historii języka ahtialańskiego:
- przegłos "u" po "l" do "ü" (nie rozróżniany ortograficznie),
- przegłos "o" po wielu spółgoskach szczelinowych (głównie mocniejszych, jak v, ṡ) do "ö",
- osłabienie "ı" na końcu sylaby do "ů" (nie rozróżniane ortograficznie).
Alfabet[]
- Zobacz też: Cyrylica ahtialańska
Nazwa lit. Translit. |
Słowo Translit. |
IPA | Znaczenie | Litera Translit. |
Warianty Translit. | |
---|---|---|---|---|---|---|
аљфа alfa |
арт art |
['art] | "żywność" | А а A a |
a, ɑ a, ä | |
я ya |
ріря rirya |
['rirja] | "zwyczaj" | Я я Ya ya |
ja, jɑ ya, yä | |
ӓ ay |
аідӓз aidayz |
['ɑjdajz] | "beton" | Ӓ ӓ Ay ay |
aj, ɑj ay, äy | |
аквад akvad |
ӑпынтіа ăpıntia |
['ɑkɸapɨntja] | "uniwersytet" | Ӑ ӑ Ă ă |
||
бєєта beeta |
бохнуу bohnuu |
[bɔh'nuː] | "buty" | Б б B b |
||
гамма gam”a |
гадја gadja |
['gadja] | "robak" | Г г G g |
||
ғамма ġam”a |
ғємана ġemana |
[ɣe'mɑna] | "porządek" | Ғ ғ Ġ ġ |
||
дєљта delta |
доон doon |
[doːn] | "trzynaście" | Д д D d |
d, ð d, ḋ | |
є ѱіљон e psilon |
єsтыріавsт estıriavst |
[ɛs'tɨrjaβst] | "zapomnieć" | Є є E e |
ɛ, ə e, ë | |
е ye |
енобувsт yenobuvst |
[jeno'buβst] | "spisać" | Е е Ye ye |
jɛ, jə ye, yë | |
ё ey |
кумё kumey |
['kumɛj] | "źródło" | Ё ё Ey ey |
ɛj, əj ey, ëy | |
зєта zeta |
зарі zari |
[za'ɾi] | "próba" | З з Z z |
||
цади cadī |
ціsтірє cistire |
[ʦis'tiɾɛ] | "sklep" | Ц ц C c |
||
ћад ċad |
єћа eċa |
['eʨa] | "błysk" | Ћ ћ Ċ ċ |
||
чаљук çaluk |
чату çatu |
[ʧa'tu] | "dzień" | Ч ч Ç ç |
||
ита ī |
иман īman |
[iː'man] | "sprytny" | И и Ī ī |
||
ѳєта ṭeta |
ѱєыѳєвsт pseıṭevst |
[psɛɨ'θeβst] | "spać" | Ѳ ѳ Ṭ ṭ |
||
і ота i ota |
Іна Ina |
['ina] | "Ziemia" | І і İ i |
||
јота jota |
јаарт jaart |
[jaːrt] | "minister" | Ј ј J j |
j, ʝ j, ȷ | |
кап҃а kap”a |
каsєдраі kasedrai |
['kasɛʢai] | "rycerz" | К к K k |
||
љамда lamda |
љан lan |
[ɮɑn] | "ziemia" | Љ љ L l |
ɮ, ɫ, l ḷ, ŀ, l | |
ланік ŭanik |
ланік ŭanik |
[wa'ɲik] | "kwiat" | Л л Ŭ ŭ |
||
жєҁу wequ |
жарє ware |
[va'ɾe] | "siedem" | Ж ж W w |
||
ҝаа knaa |
ҝахара knahara |
['kⁿɑhaɾa] | "straż" | Ҝ ҝ Kn kn |
||
мы mı |
мунік munik |
[mu'ɲik] | "litera" | М м M m |
||
ө ѱіљон ö psilon |
вөөрт vöört |
[βɨ̯ɘrt] | "lód" | Ө ө Ö ö |
ø | |
ны nı |
наваш navaş |
[na'βaʃ] | "prawo" | Н н N n |
n, ɲ n, ñ | |
у ѱіљон u psilon |
унамі unami |
[u'nami] | "dowódca" | У у U u |
u, y u, ü | |
ю yu |
юрт yurt |
[jurt] | "mowa" | Ю ю Yu yu |
ju, ʝu yu, ȷu | |
ӱ uy |
ӱкаан uykaan |
[uj'kan] | "zmrok" | Ӱ ӱ Uy uy |
||
ѯі xi |
ѯарs xars |
[ksars] | "przestrzeń" | Ѯ ѯ X x |
ks, hs | |
о микрон o mīkron |
орік orik |
[ɔ] | "chleb" | О о O o |
ɔ | |
ω yo |
мω myo |
[mjɔ] | "gwiazda" | Ω ω Yo yo |
jɔ | |
ӧ oy |
ӧм oym |
[ɔjm] | "pełny" | Ӧ ӧ Oy oy |
ɔj | |
пі pi |
потаs potas |
['pɔtas] | "czas" | П п P p |
||
ро ro |
sӓрова sayrova |
[saj'rɔβa] | "kalendarz" | Р р R r |
r, ɾ r, ṛ | |
ү ѱіљон ü psilon |
љоурмєнү lourmenü |
['ɮourmeny] | "świątynia" | Ү ү Ü ü |
||
ұ микрон ů mīkron |
нұхон nůhon |
['nʉhon] | "wygląd" | Ұ ұ Ů ů |
||
sіғма siġma |
sаріарі sariari |
[sarja'ɾi] | "pakt" | S s S s |
||
щімода ṡimoda |
щөөма ṡööma |
['ɕɨ̯ɘma] | "wizyta" | Щ щ Ṡ ṡ |
||
шан şan |
шарі şari |
[ʃa'ɾi] | "matka" | Ш ш Ş ş |
||
тау tau |
тым҃унаі tım”unai |
[tɨmːu'nai] | "federacja" | Т т T t |
||
ԏаа tnaa |
ԏоні tnoni |
['tⁿɔɲi] | "obywatel" | Ԏ ԏ Tn tn |
||
вєрє vere |
вєрнік vernik |
[βɛr'ɲik] | "wszyscy" | В в V v |
β, v v, ṿ | |
ы ѱіљон ı psilon |
ымаря ımarya |
[ɨ'marja] | "plastik" | Ы ы I ı |
ɨ, ɪ, ɯ ı, ı, ĭ | |
ӳ yı |
ӳн yın |
[ʝɨn] | "pora" | Ӳ ӳ Yı yı |
jɨ, ʝɯ jı, ȷĭ | |
ӹ ıy |
ӹдовsт ıydovst |
['ɨjdɔβst] | "robić" | Ӹ ӹ Iy ıy |
||
ҧаа pnaa |
ҧу pnu |
['pⁿu] | "także" | Ҧ ҧ Pn Pn |
||
фі fi |
фєн fen |
[fɛn] | "niedaleko" | Ф ф F f |
f, φ f ff | |
һаа fnaa |
һотту fnottu |
['hⁿoʈʼu] | "góra" | Һ һ Fn fn |
fn, φn, hn (n:ⁿ) | |
ҁан qan |
ҁєҁє qeqe |
[kʰɛqʰe] | "teoria" | Ҁ ҁ Q q |
kʰ, qʰ q, qq | |
хі hi |
нұхон nůhon |
['nɪhɔn] | "wygląd" | Х х H h |
h, x | |
ѱі psi |
ѱона psona |
['psɔna] | "uwaga" | Ѱ ѱ Ps ps |
||
ҳуа ħua |
ҳамы ħamı |
['ʜamɯ] | "pożar" | Ҳ ҳ Ħ ħ |
ʜ, ħ ḥ, ħ |
Gramatyka[]
Szyk zdania[]
Szyk zdania SVO jest stały. Nie zmienia się ani przy tworzeniu pytań, ani przeczeń, ani przy użyciu czasów.
- Przykład: Varna lyemekavst tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jem jabłko.
Zmiana szyku zdania może nastąpić, podobnie jak w języku polskim, przy próbie zaakcentowania jakiejś części zdania w wypowiedzi. Jest to potoczny styl mówienia. Należy zauważyć, że sufiks na doczepiany do zaimka między nim a czasownikiem po zmianie struktury zdania zanika.
- Przykład: Lyemekavst var tulıme.
- Tłumaczenie: Jem ja jabłko.
Czasowniki[]
Czasowniki (ikailjunu) dzielą się na dwie grupy: regularne i nieregularne. Regularne kończą się zawsze na -vst. Nieregularne przyjmują różne formy, najczęściej kończąc się samogłoską i jako takie najczęściej są nieodmienne lub cząstki (patrz poniżej) nie są doklejane, ale tworzą po nich osobne słowa.
Przykład cz. regularnego |
Przykład cz. nieregularnego | |
---|---|---|
viladravst (sprawdzać) |
diaya (stworzyć) | |
sınsuavst (poruszać się) |
soraamu (zasłaniać) | |
abadivst (umieszczać) |
alin-ik (dawać) | |
atkipavst (czytać) |
eça (błyszczeć) |
Czasowniki mogą być modyfikowane przez czasy i rodzaje, nie ma rozróżnienia na liczbę. Koniugacji o typie fleksyjnym nie ma ani w odmianie standardowej, ani w literackiej.
Odmiana[]
Określono niedawno cztery główne koniugacje:
Poj. | Mn. | |
---|---|---|
1 os. | Юртау | Юртауны |
2 os. | Юртарі (а/є/і) | Юрталs |
3 os. | Юртауц(ы) | Юртар(ы)љыы |
Мыкнавsт, тарінаявsт, фаікєвsт, гіановsт |
Normalna odmiana. Regularne, nieregularne odmieniają się wg tego schematu, ale przy nieregularnych końcówka fleksyjna stoi osobno bądź jest rozdzielona zwarciem krtaniowym (<->).
Poj. | Mn. | |
---|---|---|
1 os. | Хаунаакаав | Хаунаакаавны |
2 os. | Хаунаакарі (а/є/і) | Хаунаакаавs |
3 os. | Хаунааканү | Хаунаакаар(ы)љыы |
Аљіакавsт, sаљанкавsт, іҝаікавsт, љемєкавsт |
Koniugacja druga: jeśli temat kończy się na "k" lub ostatnia spółgłoska tematu to "k".
Poj. | Mn. | |
---|---|---|
1 os. | Гєноатау | Гєноатауны |
2 os. | Гєноатарі (а/є/і) | Гєноаталs |
3 os. | Гєноатӓц(ы) | Гєноатаур(ы)љұ |
Боавsт, хоапаувsт, рырзаіавsт, порҳоавsт |
Koniugacja trzecia, jeśli temat kończy się mocnym dyftongiem, najczęściej z "a".
Poj. | Mn. | |
---|---|---|
1 os. | Абадіау | Абадіаны |
2 os. | Абадіарі (а/є/і) | Абадіалs |
3 os. | Абадіүц(ы) | Абадіар(ы)љыы |
Зєцєљівsт, ыљіварнівsт, унъаљівsт, баљівsт |
Koniugacja czwarta, jeśli akcent pada na końcówkę, która jest "i".
Końcówka 3 os. liczby pojedynczej, gdy kończy się na ц, może być uzupełniona o ы bądź przydechowa (za pomocą [h] lub [s]). 3 os. liczby mnogiej może mieć nieobowiązkowe ы, najczęściej pomijane.
Nierozstrzygnięte przypadki: үлу, тољмонү, томынуу, камєєры, ssољ, sорааму, itp.
Czasy[]
W języku ahtialańskim obecnie funkcjonują tylko cztery czasy regulowane przez aglutynację: przyszły (-aak'), te'raźniejszy (-ø), przeszły niedokonany (-art) i przeszły dokonany (-aran).
- Przykład: Var lyemekavstaak tulıme.
- Tłumaczenie: Ja zjem jabłko.
- Przykład: Varna lyemekavst tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jem jabłko.
- Przykład: Var lyemekavstart tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jadłem jabłko.
- Przykład: Var lyemekavstaran tulıme.
- Tłumaczenie: Ja zjadłem jabłko.
Czasami sufiks -art jest stosowany bardziej uniwersalnie (posiada w sobie aspekt dokonany), ale jest to niepoprawne.
Rodzaje[]
Czasowniki mogą odmieniać się przez rodzaje, choć zaznaczanie płci nie jest obowiązkowe. Istnieją trzy indykatory: ogólny (-ø), żeński (-a) oraz męski (-e). W przypadku kombinacji końcówek z czasami, rodzaj znajduje się na samym końcu. Zazwyczaj rodzaj ogólny jest lepiej odbierany niż pozostałe, stosuje się go m. in. do istot wyższych; bywa używany bardzo niekonsekwentnie.
- Przykład: Var lyemekavstart tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jadłem/-am jabłko.
- Przykład: Var lyemekavstarta tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jadłam jabłko.
- Przykład: Var lyemekavstarte tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jadłem jabłko.
Iteratywność[]
Funkcjonuje jedna końcówka -oyd, oznaczająca "ten, który wykonuje daną czynność" (wykonywał i ciągle/czasem to robi), zazwyczaj zmienia czasownik w przymiotnik określający rzeczownik.
- Przykład: Var hak’ lyemekavstartoyd tulımeı.
- Tłumaczenie: Ja (jestem) jadam jabłka. lub Ja jestem jedzący jabłka.
Rzeczownik[]
Rzeczowniki (padaljunu) w języku ahtialańskim mogą przybrać najróżniejsze formy. Odmieniają się przez przypadki.
Wartości[]
Język ahtialański posiada rozbudowany system wartości zależnych od dwóch kryteriów, albo od brzmienia, albo od znaczenia (rzadkie, ale dominujące nad brzmieniem). We współczesnym ahtialańskim istnieją następujące typy słów:
Symbol | Opis wartości | Typowe dźwięki | Przykład |
---|---|---|---|
<<+>> | Pozytywna. Tworzy słowa dobrze się kojarzące, wszystkie miłe, przyjemne, dobre, łagodne, delikatne, spokojne, fizycznie miękkie, gładkie (często też odnośnie kobiet) | [a], [e], [i], [u], [y] [w], [l], [ɫ], [j], [ɥ], [m], [ɲ], [ɬ], [ʨ]¹, [ɕ]¹ |
ланік, лао, үта, міо, янү, ніка, нєє |
<<0>> | Neutralna. Tworzy słowa, które nie wzbudzają żadnych emocji, bądź są traktowane jak silne. | [ɛ], [ɨ], [ɔ], [ɯ] [k], [r], [n], [f], [β], [d], [p], [q’], [ʕ] |
кєрє, фао, підаја, катіртм |
<<->> | Negatywna. Najczęściej słowa o złym znaczeniu, czasem męskie, a więc twarde, szorstkie, choć także posiadające pewną siłę. | [u], [ɨ̠], inne samogłoski [ʜ], [r], [g], [ʝ], [f], [ɢ], [ʦ], [β], [x], [d], [n] |
ҳаван, ҳєгры, фыр, гєдө, јака |
<<↑>> | Silna. Słowa o pewnej emocji, wypowiadane z entuzjazmem, które mogą coś zmienić, na ogół lekko pozytywne, choć brzmieniem często są tworzone od słów negatywnych. | wszystkie długie samogłoski, także [a], [ɨ], [ɘ] [r], [n͈], [z], [hs], [s], mlaski |
вөөрт, кадраі, sорааму, ѯарs, Ѯаінды, sыых, ҳадрав |
<<?>> | Mieszana. Wywołują zdziwienie bądź śmiech. Rzadka. | mieszanie niezbyt intensywnych oraz równych sobie + z - | гадја, ядок |
¹Niedawna zmiana.
Niektóre słowa mają wartość wgraną i wtedy nie liczy się dźwięk:
- Харніа <<0>>, fonetycznie <<+>>
- хакъ <<0>>, fonetycznie <<->>
- дар <<+>>, fonetycznie <<↑>>
- зуам <<->>, fonetycznie <<0>> lub <<?>>
- sтааб <<->>, fonetycznie <<↑>> lub <<+>>
- зєѯо <<?>>, fonetycznie <<↑>> lub <<->>
- жітмр <<0>> lub <<+>>, fonetycznie <<?>>
- sу <<+>>, fonetycznie <<->>
Wartość może być różna dla różnych ludzi i jest to powodem wprowadzenia piątego przypadka dla rzeczowników, choć warto pamiętać, że mogą się wartościować również inne części mowy (niemniej miażdżąca większość np. czasowników jest neutralna).
Liczby[]
Istnieją dwie: pojedyncza (lub nieokreślona, -ø) oraz mnoga (-ı).
L. poj. | L. mn. | |
---|---|---|
anaz (pies) |
anazı (psy) | |
voort (lód) |
voortı (dużo lodu) | |
vah”n (klątwa) |
vah”nı (klątwy) | |
fujaac (granica) |
fujaacı (granice) | |
vontra (huk) |
vontraı (wiele huków) | |
dro (piorun) |
droı (pioruny) | |
koitau (upał) |
koitauı (upały) | |
seħaı (złodziej) |
seħaıı (złodzieje) |
Nieliczne rzeczowniki występują wyłącznie w liczbie mnogiej, np. unzı (bomby), ħamı (pożary).
- Przykład: Var lyemekavstart tulıme.
- Tłumaczenie: Ja jadłem jabłko.
Fleksja[]
Dawna[]
W dawniejszym języku standardowym ahtialański odmieniał się tylko przez liczbę, ale w literackim istniała słabo rozwinięta (de facto skopiowana z języka polskiego, a nie utworzona osobno) fleksja. Właściwie nie była prawie nigdy używana. Rozróżniała takie przypadki, jak język polski, z pominięciem wołacza.
przypadek | odmiana l. poj. |
odmiana l. mn. |
---|---|---|
Mianownik | ikib (wioska) |
ikibı (wioski) |
Dopełniacz | ikibna (wioski) |
ikibnaı (wiosek) |
Celownik | ikibu (wiosce) |
ikiuı (wioskom) |
Biernik | ikiba (wioska) |
ikibaı (wioski) |
Narzędnik | (et) ikiba (z wioską) |
(et) ikibı (z wioskami) |
Miejscownik | (nak’) ikiba (o wiosce) |
(nak’) ikibı (o wioskach) |
Współczesna[]
Język ahtialański z założenia miał posiadać nieskomplikowany system fleksyjny, ale uproszczenia doprowadziły do powstania systemu aglutynacyjnego, który od 2010 roku raczej ma status mocno potoczny (choć poprawny) i nie jest zalecany do normalnej komunikacji. Prace nad odmianą trwają, jako że rzeczowniki, w przeciwieństwie do czasowników, mogą przyjmować dowolne formy. Zgodnie z pierwotnymi ustaleniami wyróżnia się pięć przypadków, określonych na początku bieżącego roku jako:
- prawdopodobnie mianownik: służy do określania podstawowego obiektów takimi, jakimi są
- prawdopodobnie dopełniacz: służy do wskazywania przynależności (yu) i czynności czyniącej z obiektu rzecz podrzędną, na przykład "kredki ze sklepu" (gdzie chodzi o kredki, nie o sklep, inaczej użyty byłby przypadek #4)
- prawdopodobnie celownik: służy do wskazywania celu czynności, a więc na ogół odpowiada na pytanie "komu? czemu?", ale i "w kogo? dla kogo? przez kogo? do kogo? od kogo?", także w kontekstach takich jak: "zjeść coś komu", czyli zjeść posiłek przygotowany przez kogo
- prawdopodobnie biernik: zlewa się z dopełniaczem i celownikiem, ale najczęściej odpowiada na pytanie "kogo? co?" w czynnościach "nieinwazyjnych", a więc "patrzę na kogo", ale "wpatruję się w komu", "zrobię mimo kogo? co?" (w polskim często mówi się "mimo kogo? czego?"), ale "wbrew komu"
- piąty przypadek służy do zmian przypisanych fonetycznie bądź semantycznie wartości rzeczownika (zaawansowany system zdrobnień i zgrubień), który można wyrażać pytaniem takim, jak co przez to rozumiesz?, rozróżniającym standardowe dla ahtialańskiego kategorie wartości.
Na chwilę obecną trwają testy, więc żadne pewne informacje nie są znane.
System liczbowy[]
Istnieją trzy sposoby liczenia:
- oparty na liczbie pięć (base-5), wymarł (całkowicie) jeszcze w starożytności, wyparty przez przybyły wraz z językiem greckim i łacińskim system dziesiętny;
- oparty na liczbie dziesięć (base-10, dziesiętny, tzw. "mea hat kiraja", czyli dziesięć to dziesięć), pojawił się w starożytności i trwał aż do XIX wieku;
- oparty na liczbie szesnaście (base-16, hexadecimal, szesnastkowy, "mea hat mea"), pojawił się w XVI wieku i wyparł system dziesiętny, choć nie całkowicie.
Ahtialańskie pismo dysponuje modyfikującymi znakami diakrytycznymi na oznaczenie systemu liczbowego. Obecnie stosuje się system szesnastkowy, czyli taki, który posiada szesnaście cyfr:
- 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F
W tym układzie B to liczba 11, zaś E: 14. Dziesiętna liczba "16" w układzie szesnatkowym to "10", "255" to "100". Kolejne cyfry wraz nazwami i skrótami to:
0 - kşeg кшєг - КІ (Kİ)
1 - onoz оноз - О (O)
2 - dui дуі - ДІ (Dİ)
3 - izna ізна - І (İ)
4 - pae пає - ПІ (Pİ)
5 - jaua јауа - Ю (Yu)
6 - cre црє - БІ (Bİ)
7 - ware жарє - ЖІ (Wİ)
8 - laxu љаѯу - ЉІ (Lİ)
9 - nai наі - НІ (NI)
A (10) - mea мєа - МІ (Mİ)
B (11) - siw sіж - SІ (Sİ)
C (12) - ayge ӓгє - ӒІ (Ayi)
D (13) - doon доон - ДО (DO)
E (14) - şag шаг - ШІ (Şİ)
F (15) - ıl ыљ - Ы (I)
Owe skróty (najbardziej na prawo na liście, podane w cyrylicy i alfabecie łacińskim) mają dwojaką funkcję. Po pierwsze tworzą rzeczowniki w liczbie mnogiej aż do cyfry szesnaście (w języku polskim poprawne są tylko trzy takie skróty: mono-, dwu- oraz trój-). Jednak ich najważniejszą funkcją jest tworzenie większych liczb. Odpowiednie przedziały liczbowe posiadają swoją nazwę:
Poniższa lista przedstawia przedziały liczbowe, które posiadają swoje nazwy. Nazwy te łączą się ze skrótem zwykłej cyfry i połączone dają większe liczby. Przedział jest oznaczony dwa razy: "HEX" oznacza liczby szesnastkowe, zaś "DEC" oznacza liczby dziesiętne (wartości identycznej, lecz inny zapis).
- HEX: 10 - 1F; DEC: 16 - 31; sufiks "-раја";
- HEX: 20 - 2F; DEC: 32 - 47; sufiks "-даја";
- HEX: 30 - 3F; DEC: 48 - 63; sufiks "-каја";
- HEX: 40 - 4F; DEC: 64 - 79; sufiks "-наја";
- HEX: 50 - 5F; DEC: 80 - 95; sufiks "-ваја";
- HEX: 60 - 6F; DEC: 96 - 111; sufiks "-љаја";
- HEX: 70 - 7F; DEC: 112 - 127; sufiks "-sаја";
- HEX: 80 - 8F; DEC: 128 - 143; sufiks "-хаја";
- HEX: 90 - 9F; DEC: 144 - 159; sufiks "-паја";
- HEX: A0 - AF; DEC: 160 - 175; sufiks "-заја";
- HEX: B0 - BF; DEC: 176 - 191; sufiks "-баја";
- HEX: C0 - CF; DEC: 192 - 207; sufiks "-шаја";
- HEX: D0 - DF; DEC: 208 - 223; sufiks "-цаја";
- HEX: E0 - EF; DEC: 224 - 239; sufiks "-таја";
- HEX: F0 - FF; DEC: 240 - 255; sufiks "-къаја";
- HEX - 100; DEC: 256; nazwa to кітра (jedna setka).
Dziesiątki mają sufiks -тра, zaś tysiące -ратє.
Przykładowe teksty[]
Modlitwa Pańska[]
Poniżej znajduje sie przykład modlitwy Pańskiej:
- ”İrna Tauka, lu hak’a sen Naart
- saavst irLu deċ, dlavstaak irLu Nea
- hak’aak irLu faike z”u sen Naart
- dor hat sen lan
- İrna orik Lu kir sar na freo
- se aliakavst noorıran irna
- dor na aliakavst sar irna nooryakı
- henno treno verha aliakavst irna nooryakı
- se hit ne paliavst na sar zun”
Starsza wersja:
- “İr na Tauka, Lu hak’a hin naart
- saavst ir Lu deċ
- dlavstaak ir Lu neo
- hak’aak’ ir Lu faike
- hak’ hin naart, hak’ hin lan
- ir na orik Lu kir sar na freo
- se aliakavst yu noor ir na
- hak’ na aliakavst ir na noor
- henno treno verha aliakavst ir na nooryakı.”
Hymn ahtialański[]
Hymn zarówno języka ahtialańskiego jak i związku ahtialańskiego:
- ‘Ір віру тљамі
- быsє єsтыріавsтааран
- бёпаs sє ламінє ампі
- љурі вах амія
- Кіљи юморі аљокавsт
- sтау маара ssӓпӓда
- хо оон sє лао sємєнчі
- рхаінавовsтӧд паљан
- Хєцра ю онтра
- інтра ю ҳаван
- [фнуба] юртавsт єт вєрха
- јака увєр ҳаван!’
Biblia ahtialańska[]
Fragment Biblii ahtialańskiej (Talenna), rdz 2,10 - 2,13:
- 10‘Sє тар ЄДІН мым таґімвsтє кє хатӧд дља ю пає мымы.
- 11Так ю фу оноз - Пішон; љурі вах мым вєртаґімвsтӧд вєрљарє коаху Ахавіsтє; љурі ззаітъан хакъа аљууміs.
- 12Sє аљууміs ю љурі коаху хакъа вєр ня; љурі ззаітъан хака трєно љаккуман іян sє туігєр танті.
- 13Так ю мым фу дуі - Гіхон; вєртаґімвsтє хат вєрљарєхін коаху Куш.’
Zobacz też[]
Przypisy[]
- ↑ Obecnie niemal każde "ө" wymawia się [ɘ].