Tryb jest to kategoria gramatyczna, wyrażająca stosunek treści wypowiedzi do rzeczywistości i intencji mówiącego. Tryby można podzielić ogólnie na rzeczywiste (realis) i nierzeczywiste (irrealis). W przypadku niektórych języków do trybów włącza się (z racji struktury języka albo tradycji) rozróżnienia zbliżone do ewidencjalności (np. tryb nieświadka) czy negacji (tryb przeczący).
Podobnie jak czas, aspekt i strona, tryb jest często kategorią gramatyczną związaną z czasownikiem.
Tryb w języku polskim[]
W języku polskim wyróżnia się tryb oznajmujący, tryb rozkazujacy i tryb przypuszczający.
Tryb oznajmujący (orzekający) jest przykładem tzw. trybu rzeczywistego. Oznacza on, że coś naprawdę miało/ma miejsce w rzeczywistości (albo naprawdę nie ma/nie miało miejsca w rzeczywistości), czyli innymi słowy jego stan jest znany. W trybie oznajmującym w języku polskim różne formy czasowe (przeszła, teraźniejsza, przyszła). Możliwe jest jego użycie w konstrukcjach warunkowych, gdzie znacza albo że coś może być zgodne z rzeczywistością, albo wyraza większą pewność niż tryb przypuszczający.
Jeśli pojechał do pracy... - być może faktycznie pojechał
Jeśli pojechałby do pracy... - w rzeczywistości raczej nie pojechał
Tryb rozkazujący może wyrażać rozkaz, życzenie, prośbę. Jest przykładem tzw. trybu nierzeczywistego. Dla niektórych czasowników tworzony jest przez sufiks zalezny od koniugacji (np. czytasz > czytaj), dla innych przez usunięcie samogłoski tematycznej i czasami alternacje w rdzeniu (płyniesz > płyń, jesz > jedz). W trzeciej osobie i ewentualnie pierwszej osobie l.poj. tworzony jest przez partykułę niech.
Tryb przypuszczający używany jest w konstrukcjach warunkowych (gdzie może wyrażać ewentualność niezgodną z rzeczywistymi faktami), może też wyrażać niepewność lub życzenie. Jest przykładem trybu nierzeczywistego. T. przypuszczający tworzony jest przez użycie enklityki =by wraz z końcówka liczbowo-osobową (bym, byś, by, byśmy, byście) oraz formy -ł czasownika.
Jeśli poszedłbyś do miasta, kupiłbym ci lody - konstrukcja warunkowa
Mógłby pan wstać. - życzenie
Może bym poszedł do miasta. - niepewny zamiar
Teoretycznie możliwe jest w trybie przypuszczającym utworzenie formy przeszłej:
Jeśli kupiłbyś był prezent wtedy, nie miałbyś dzisiaj kłopotów.
Przegląd trybów spotykanych w językach świata[]
Tryby rzeczywiste[]
Zasadniczo tryb rzeczywisty oznacza, że dana sytuacja faktycznie miała/ma miejsce (albo faktycznie się nie wydarzyła/nie wydarza), czyli jej stan jest znany.
Tryb oznajmujący jest typowym przykładem trybu rzeczywistego, i często nazwa ta odnosi się do jedynego trybu rzeczywistego, jaki dany język posiada.
Tryb intensywny (intensivus; ang. także energetic mood) oznacza, że mówiący silnie wierzy w to, co mówi albo chce silnie to podkreślić. Występuje w językach semickich (np. w klasycznym arabskim).
Tryb ogólny / generyczny (ang. generic mood) - używany w celu uogólnienia, w zdaniach typu: Nosorożce są niebezpieczne. W starogreckim często w zdaniach tego typu używano aorystu.
Tryby nierzeczywiste[]
Oznacza, że treść wypowiedzi jest niezgodna z rzeczywistością, jest hipotezą, życzeniem, rozkazem, intencją, czy też dana sytuacja jak dotąd się nie wydarzyła.
Należy pamiętać, że zakresy użycia niektórych opisanych poniżej trybów są zbliżone, np. to co w jednym języku jest wyrażane za pomocą trybu przypuszczającego, w innym może częściowo być wyrażane poprzez tryb łączący itd.
Tryb rozkazujący - oznacza zazwyczaj rozkaz (lub zakaz), czasami prośbę. W niektórych językach tryb rozkazujący ma postać po prostu nagiego tematu czasownika (angielski), inne posiadają specjalne morfemy rozkazujące (np. łacina). Zaprzeczony tryb rozkazujący (ang. prohibitive mood) może mieć w niektórych językach inną postać niż normalny tryb rozkazujący. Np. w łacinie forma zakazująca jest tworzona przez użycie czasownika posiłkowego oznaczającego "nie chcieć" w formie rozkazujacej:
i - idź; noli ire - nie idź (dosł. "nie chciej iść"); nolite ire - nie idźcie
Często czasowniki w trybie przypuszczającym mają ograniczony zestaw form osobowych i czasowych. Jednak w łacinie możliwe jest utworzenie trybu rozkazującego przyszłego i teraźniejszego. Nie ma natomiast trybu rozkazującego w 1 os. l.mn. i zamiast tego należy użyć odpowiedniej formy trybu łączącego.
W wielu językach w pewnych sytuacjach użycie trybu rozkazującego może być odbierane jako niegrzeczne.
Tryb warunkowy - używany w zdaniach warunkowych. Występuje np. w językach romańskich takich jak włoski. We włoskim tryb tak nazwany jest używany w następniku zdania warunkowego, podczas gdy w poprzedniku stosuje się tryb łączący.
Tryb przypuszczający (ang. hypothetical mood) - używany w wypowiedziach hipotetycznych, podczas mówienia o czymś, co w rzeczywistości nie miało miejsca (choć hipotetycznie mogłoby się wydarzyć). Występuje w językach słowiańskich, w języku lakota.
Tryb optatywny (tryb życzący) - oznacza życzenie albo nadzieję. Występuje np. w starogreckim, fińskim (archaiczny), tureckim.
Tryb potencjalny - oznacza możliwość, prawdopodobieństwo. Występuje np. w japońskim, literackim fińskim.
Tryb łączący (ang. subjunctive mood) - zazwyczaj stosowany w zdaniach podrzędnych w celu oznaczenia życzeń, nakazów, możliwości, konieczności, niezgodności z rzeczywistością. Przypuszcza się, że język praindoeuropejski posiadał tryb łączący (a także optatywny). Istnieje on również w łacinie i językach romańskich, w angielskim, w sanskrycie.
Tryb wątpiący (ang. dubitative mood) - oznacza, że informacja jest niepewna, wątpliwa. Występuje w języku odżibwe (Ameryka Pn.).